Deprem güvenli bir yapının kaderi çoğu zaman zeminle kurduğu ilk cümlede yazılır. O cümle, temel tipinin adı değildir; zemin-üst yapı etkileşimini (soil–structure interaction, SSI) mimari kararlara çevirebilen bütüncül bir düşünme biçimidir. Mimarlık bu cümlenin öznesidir: Kütleyi nasıl dağıttığımız, bodrumu nasıl kurduğumuz, çekirdeği nereye yerleştirdiğimiz, boşlukları ve derzleri nasıl tarif ettiğimiz, peyzaj ve yağmur suyu kararlarını nasıl bağladığımız doğrudan sismik davranışı şekillendirir. Yani “zemin” yalnızca jeotekniğin konusu, “temel” yalnızca statik proje çizgisi değildir; mimari tasarımın erken safhasında belirlenen bir risk yönetimidir.
1) Zemin-Temel İlişkisine Mimari Bir Bakış: Diyaloğu Kim Başlatır?
Zemin, yapıya “ne kadar ağır, ne kadar düzensiz, nereden bastırıyorsun?” diye sorar. Mimarlık bu soruya kütle, plan ve boşluk kararıyla yanıt verir. Kural 1: Kütle mümkün olduğunca kompakt ve sürekli olmalıdır; gereksiz çıkmalar, uzun ve ince kollar, tek noktada yoğunlaşan ağır programlar (arşiv, su deposu, trafo) zeminde heterojen gerilme üretir, farklı oturma riskini büyütür. Kural 2: Zemin belirsizliği arttıkça, mimari “yatışkınlık” artmalıdır; bu, modülerlik, simetriye yaklaşım, derzlerle ayrıştırma ve ağır ekipmanın çekirdeğe yakınlaştırılması anlamına gelir.
Senaryo: Sıvılaşma riski orta olan bir sahada kültür merkezi tasarlanıyor. Heykelsi büyük saçaklar ve tek doğrultuda uzayan galeriler yerine, iki bloklu ve derzle ayrılmış bir kütle tercih ediliyor. Galeri boşluğu ring kirişlerle çevreleniyor; ağır arşiv hacmi çekirdeğe yaslanıyor. Statik hesabı yapılmadan bile mimari kararlar zemine “adil yük” dağıtıyor, oturma farklarını erken minimize ediyor.
2) Mikro-Bölgeleme ve Parsel Ölçeğinde Okuma: Mimar İçin Ne Anlama Gelir?
Mikro-bölgeleme raporları, parsel ölçeğinde zemin sınıfı, yeraltı su seviyesi, zemin dalga yayılım hızı, sıvılaşma ve heyelan potansiyeli gibi veriler sunar. Mimar için bu veriler, kısıtların başlangıç katsayılarıdır:
-
Yüksek yeraltı suyu: Derin bodrum riskli; su yalıtımı ve kaldırma kuvveti (yüzerlik) kritik. Bodrum azaltımı, kısmi bodrum, ya da temel kotunun yükseltilmesi düşünülmeli.
-
Sıvılaşma potansiyeli: Ağır kütlelerin tek noktaya toplanmaması; zemin iyileştirme (taş kolon, jet grout), radyeveya kazık seçeneklerinin mimariyle erken koordinasyonu.
-
Zayıf üst tabaka: Uzun doğrultuda uzayan ve farklı rijitlikte hacimleri tek gövdede birleştiren şemalardan kaçınma; derz ve modüler planlar.
Uygulama: Konut-ticaret karmasında iki bodrum yerine tek bodrum + yarı açık otopark kurgusu seçiliyor. Yeraltı su seviyesine saygılı bu tercih, yalıtım ve kaldırma önlemlerini hafifletiyor; inşaat maliyeti ve programında öngörülebilirliksağlıyor.
3) Sıvılaşma, Oturma ve Yayılım: Mimari Stratejilerle Risk Düşürme
Sıvılaşma, deprem sırasında suya doygun zeminlerin mukavemet kaybıdır; farklı oturmalar ise özellikle dolgulu sahalarda sık görülür. Mimari düzeyde üç strateji öne çıkar:
-
Kütleyi yaymak: Tek noktaya yığmak yerine çekirdeğe yakın homojen dağıtım.
-
Derzlerle ayrıştırmak: Farklı programları ayrı kütlelerde çözmek; çarpışmayı önleyecek ayırma mesafeleribırakmak.
-
Bodrumu sadeleştirmek: Bodrum diyaframını “tek parça” tutmak; gereksiz büyük boşluklardan kaçınmak.
Örnek olay: AVM + ofis karmasında otopark ihtiyacı yapıyı üç kat bodruma zorluyor. Yeraltı suyu yüksek. Mimar, iki kat bodrum + zeminde yarı açık otopark çözümüyle birlikte çekirdeğe yakın su deposu konumlandırıyor; ağır kütle merkezde toplanıyor, çevre kabuk hafif tutuluyor. Sıvılaşma için taş kolon planlanırken mimari plan değişmeden kalabiliyor.
4) Program Yerleşimi: Kütle-Zemin Diyaloğu
Ağır programlar (arşiv, trafo, kazan, su deposu) zemine “açık mektup” bırakır. Mektup şunu der: “Ben buraya yük bindiriyorum.” Mimari etik, bu mektubu merkeze bırakmayı ve imzada aşırılığı önlemeyi gerektirir.
-
Ağır program = çekirdeğe komşu: Yanal yük yoluna yakın ve simetriye hizmet eden yerleşim.
-
Kritik yaşam hacimleri (acil, veri merkezi): Bodrum yerine zemin-üst katlarda, yüzerlik ve su baskını riskinden uzak, ama çekirdeğe yakın konum.
Senaryo: Üniversite kütüphanesinde kitap deposu en alt katta ama çekirdeğe yaslı; okuma salonu kabukta ve hafif mobilyalı. Depremde raf devrilme riski sismik sabitlemeyle de azaltılıyor. Kütle merkezinin gezmesi engelleniyor, burulma düşürülüyor.
5) Temel Tipi Seçimi ve Mimari Kısıtlar: Sürekli, Kombine, Radye
Temel tipinin seçimi statik ve jeotekniğin kararıdır; fakat mimari geometri bu seçimi mümkün kılar ya da zorlaştırır.
-
Sürekli/tekil temeller: Düzenli aks ve makul açıklık ister; mimari düzensizlik arttıkça zordur.
-
Kombine temeller: Ağır kolon gruplarına iyi cevap verir; çekirdeğe yakın programda avantajlıdır.
-
Radye (mat) temel: Heterojen zeminde ve bodrum gereksiniminde ideal; diyafram ve su yalıtımı detayları mimari sorumluluk doğurur.
Uygulama: Ofis kulesinde radye temel + iki bodrum kurgusuna gidilir. Mimar, bodrum katını sürekli diyafram gibi çalıştırmak üzere servis boşluklarını ring kirişlerin dışına taşıyarak yatay yük akışını mimari planla uyumlu kılar.
6) Derin Temeller (Kazık, Mikrokazık) ve Mimari Koordinasyon
Kazık-mikrokazık sistemleri, üst yapıyı sağlam tabakalara taşır; mimari açıdan şaft-çekirdek konumları, kazık gruplarıile çakışmamalı, ağır ekipman temelleriyle koordineli olmalıdır.
-
Çekirdek altı kazık ızgarası mimari servis şaftlarıyla örtüşmeli.
-
Geniş açıklıklı atriumun altına kazık koymak, maliyeti ve karmaşıklığı artırır; atriumu doğru konumlandırmak daha akıllıcadır.
-
Transfer kirişleri, kazık başlıklarına zorlanmış eksantrisite getirmeyecek biçimde planlanmalıdır.
Vaka: Terminal binasında geniş kabuk altında kolon ızgarası seyrek. Mimar, kabuk altındaki “ada” programlarını kabuğa bağımlı iç kabuk olarak tasarlar; kazık yoğunluğu çekirdek çevresinde toplanır. İç kabuk depremde kaydırmalı bağlantılarla ana kabuktan bağımsız ötelenir.
7) Radye + Bodrum = Diyafram ve Su Yalıtımı Çatışmalarını Mimariyle Çözmek
Bodrum dış perdeleri depremde toprak itkisi alır, radye ile birlikte kutu gibi çalışır. Mimari boşluklar (araç rampası, hava bacaları, servis avluları) bu kutuyu deler.
-
Kısıt: Bodrumda büyük boşluklar ring kirişlerle çevrilmeli; kesintisiz diyafram koşulu korunmalı.
-
Su yalıtımı: Derzlerde “hareket + su” ikilemi vardır. Mimari, derz kapaklarını ve yalıtım detaylarını başlangıçta çözmelidir.
-
Yüzerlik: Yüksek yeraltı suyunda bodrum “yüzmek” ister; ağır programları bodruma yığmak, yüzerliği azaltır ama depremde kütle dengesini bozabilir. Denge “akıllı dağıtım + ankraj” kombinasyonuyla kurulur.
Senaryo: AVM’nin servis avlusu bodrum kutusunu bölüyor. Mimar, avluyu üstten aydınlatma + sığ ters kubbe ile çözüp bodrum diyaframını kesmeden ışık taşıyor; su yalıtımı derz kapaklarında çift hat ile sağlanıyor.
8) Zemin İyileştirme Teknikleri ve Mimari Etkileri: Taş Kolon, Jet Grout, DSM
Zemin iyileştirme, mimari planın değişmemesi için bir fırsattır; fakat her teknik sahada farklı izler bırakır:
-
Taş kolon / vibro kompaksiyon: Perfore yüzey ve lojistik gerektirir; şantiye erişimi-komşu yapılar dikkate alınmalıdır.
-
Jet grout: Kule yüksekliği, enjeksiyon alanı; bodrum çevresinde geçici perdeler ile koordinasyon.
-
DSM (Deep Soil Mixing): Modüler, seri üretim; ancak yer kaplama ve iş programı etkisi vardır.
Uygulama: Okul kampüsü toprak sahada planlanıyor. Mimar, bloklar arası açık avluları iyileştirme alanı olarak tasarlar; araç erişimi ve makine manevrası için geçici koridor bırakır. İyileştirme sonrası avlular peyzajla kapatılır; süreç, mimari programı kesintiye uğratmadan tamamlanır.
9) Eğimli Arazi, Kayma Yüzeyleri ve Heyelan: Teraslama Etiği
Eğimli sahalarda yanlış terrace, gerilme yollarını kırar. Doğru yaklaşım:
-
Basamaklı istinat yerine kademeli platform; sert duvar yerine “butress” dolgular ve ankrajlı perdeler.
-
Yapıyı sırt çizgisine değil, stabil plato kurgusuna oturtmak.
-
Düşey sirkülasyonu ara platformlarla bağlayıp, uzun perde duvarların sürekliliğini korumak.
Senaryo: Sanat atölyeleri eğimli arazide iki kademeli terasta çözülür; atölye blokları kendi temellerine oturur, aradaki istinat mimari olarak oturma, sahne, sergi elemanına dönüştürülür. Heyelan riskli yamaç peyzaj terasları ile hafifletilir.
10) Zemin-Su İlişkisi: Drenaj, Peyzaj ve Sismik Davranış
Deprem anında suya doygun zemin davranışı kötüleşir. Yağmur suyu ve peyzaj kararlarının sismik etkisi göz ardı edilmemelidir:
-
Yüzey drenajı: Sert zemin eğimleri yapıya değil açık kanallara yönlenmeli.
-
Yağmur suyu geciktirme: Çatı ve sert zemin suyu geciktirme tankı ile yönetilmeli; tank temel-bodrum kutusuyla dinamik uyumlu olmalı.
-
Bitkilendirme: Büyük ağaç kökleri istinat ve temel çevresinde kontrollü mesafede.
Uygulama: Belediyenin kültür yapısında yağmur suyu yeşil çatı + geciktirme tankında tutulur; tank bodrum kutusuna elastomer ara parça ile bağlanır. Peyzaj eğimleri suyu yapıdan uzaklaştırır; depremde su hareketlerinin hasarı büyütmesi engellenir.
11) Podium ve Kule Etkileşimi: Transfer Katlarının Mimari Sorumluğu
Kule-podium şeması, şehirde sık görülür. Transfer katları, üst ve alt yapı rijitlik farklılıklarını dengeler; yanlış mimari kararlar bu katı zayıflatır.
-
Transfer katında ağır mimari öğe (havuz, heykel, kalın dolgular) yasaklanmalı ya da çekirdeğe yakın toplanmalı.
-
O katta büyük boşluk yerine kontrollü açıklıklar; diyafram sürekliliği korunmalı.
Senaryo: Konut kulesi podiumun üstünde. Manzaralı ortak terasta havuz isteniyor. Mimar, havuzu çekirdeğe komşu “kütle dengeleme” alanına taşır; terasın kabuğunda hafif deck kullanılır. Transfer katının kesme akışı bozulmaz.
12) Ayrılma Derzleri: Farklı Rijitlikleri Barışçıl Boşanma ile Yönetmek
Farklı kullanım ve rijitlikte bloklar derzle ayrılmalıdır. Derz genişliği, komşu titreşim genliklerine göre planlanır. Mimari, derzi bir kusur değil, eklem olarak işler: köprüler kaydırmalı mafsallarla bağlanır, derz kapakları mimari dilin parçası olur.
Örnek olay: Okul kampüsünde spor salonu ile sınıf bloğu ayrılır; üzerlerinden hafif bir köprü ile öğrenciler geçer. Köprünün uçları hareketli mesnet ile bağlanır; depremde bloklar bağımsız titreşir, çarpışma riski kalkar.
13) Temel-Üst Yapı Arası Sismik Yalıtım (Base Isolation) ve Mimari Kararlar
Sismik yalıtım, periyodu büyütüp deprem ivmesini temele hapseder. Mimari etkiler:
-
Bodrum-zemin arası “ayrım katı” bir servis katı gibi düşünülmeli; tesisat ve kaçış rotaları esnek bağlantı ve deplasman toleransı ile tasarlanmalı.
-
Cephe ve merdivenlerin ayrım katında detay toleransı olmalı; rijit bağlantıdan kaçınılmalı.
Uygulama: Hastanede yalıtım katı +1 ile +2 arasında. Mimar, düşey sirkülasyonu yalıtım düzleminde “kayar mafsallı” çözerek merdivenlerin sıkışmasını önler; cephe giydirmesi yalıtım katında kaydırma payına sahiptir.
14) Kinematik ve Atalet Etkileşimi: Plan Geometrisi Üzerinden Düşünmek
Zemin, dalgayı binaya iki şekilde taşır: kinematik (dalga formunun temele etkisi) ve atalet (üst yapının kütle kaynaklı tepkisi). Mimari set:
-
Uzun tek kollu planlardan kaçın; yaklaşık simetri ve kütle merkezi – rijitlik merkezi yakınlığı hedefle.
-
Boşlukları ring kirişlerle çevrele; diyaframın “tek parça” davranmasını koru.
-
Ağır elemanları (su depoları, heykeller) çekirdeğe yaklaştır.
Senaryo: Müze planı L şeklinden iki dikdörtgene ayrılıyor; araya derz konuyor. Kinematik etkiler bloklarda yerel kalıyor, atalet etkileri kontrollü dağılıyor.
15) Rocking Temeller ve Kontrollü Eklemler: Estetiği ve Performansı Barıştırmak
Bazı yapılar, kontrollü rocking (hafifçe kalkıp inme) ile enerji sönümler. Mimari açıdan; giriş saçakları, kolon-kiriş dışavurumları ve cephe kabuğu bu mikro hareketi tolere etmelidir.
-
Sabit, kırılgan taş kaplama yerine eklemlendirilmiş hafif paneller.
-
Büyük monolitik merdiven blokları yerine iki kademeli, kaydırmalı iniş kolları.
Uygulama: Belediye binasında anıtsal taş saçak, çelik alt karkas ve kaydırmalı ankraj ile çözümlenir; depremde mikro hareketler cepheyi kırmaz.
16) Yeraltı Mekânları: Otopark, Sığınak, Temel Çukuru ve Diyafram Duvarlar
Yeraltı mekânları depremde kutu gibi davranır; ama giriş rampaları ve servis boşlukları kutuyu “keser”.
-
Otoparkta uzun doğrultuda kesintisiz çerçeve düzeni; çekirdeğin altından sürekli perde geçişi.
-
Temel çukurunda sıralı kazı + ankrajlı diyafram duvarlar mimari kesitleri belirler; servis galerileri kutu rijitliği ile uyumlu konumlandırılmalı.
Senaryo: Çok katlı bodrumda iki rampa yerine tek geniş rampa + döner tabla kullanılır; diyaframın ring sürekliliği bozulmaz, trafik çözümü akıcı kalır.
17) Yapı Çevresel Altyapısı: Esnek Bağlantılar ve Sismik Paylar
Gaz, su, elektrik, fiber, kanalizasyon bağlantıları depremde kırılmaz esnek paylar ister. Mimari koordine etmezse, en güvenli yapı işletme kesintisi yaşar.
-
Esnek kompansatörler; servis galerilerinde hareket zonu.
-
Zemin üstüne çıkan bacalar ve menholler için sismik manşon detayları.
Uygulama: Hastane kampüsünde acil binası ile enerji merkezi arasında iki yollu esnek hat çekilir; hat geçişleri derzlerde kaydırmalı manşonlarla güvence altına alınır.
18) Mevcut Yapıların Güçlendirilmesinde Temel Müdahaleleri: Underpinning, Mikropile
Kentsel dönüşüm ve güçlendirmede mimari, temele saygılı olmalı:
-
Underpinning (temel altı güçlendirme) sırasında iç mekân kullanımı fazlara ayrılmalı; tahliye rotaları alternatifli kurulmalı.
-
Mikrokazıkla güçlendirme, zemin kat planını etkiler; ağır ekipman alanları buna göre yeniden yerleştirilir.
Örnek olay: Taşınan bir okulda güçlendirme sırasında sınıflar geçici modüllere alınır; zemin kat koridoru lojistik hat olur. Mikrokazık başlıkları koridor dışına çekilir; eğitim kesintisiz sürer.
19) Yağmur Suyu Yönetimi, Doygunluk ve Sismik Performans
Sık yağışlı iklimlerde deprem anında doygunluk artar. Mimari:
-
Yağmur bahçeleri ve geçirgen zeminlerle yüzey suyunu yönetir; ama bu alanları temel yakınında derin su biriktirici hâle getirmez.
-
Geciktirme tankı temel kutusuyla dinamik uyumlu ayrık bir birimdir; ağır kütle etkisi hesaba katılır.
Senaryo: Toplu konut sitesinde her blok çevresinde yağmur bahçesi var; bahçeler, temel perdesinden uzak, yağmur suyu toplama hattına bağlı. Depremde zeminin doygunluğu artmaz, sıvılaşma riski tetiklenmez.
20) Sözleşme, Şantiye ve Kalite Güvencesi: Zemin İşlerinin Görünmeyen Mimarlığı
Zemin işleri hatası, mimari hatadan daha pahalıdır. Bu yüzden:
-
Ölçme-kontrol listeleri sözleşmeye girer (kazık bütünlük testleri, jet grout numuneleri, sıkıştırma deneyleri).
-
Bodrum su yalıtımı ve derz kapaklarının performans testleri teslim şartıdır.
-
Mimar, şantiyede “diyafram sürekliliği” ve “ayırma mesafesi” gibi kendi kararlarının uygulanıp uygulanmadığını kontrol eder.
Uygulama: Kültür merkezi tesliminde yalnızca estetik değil; kazık test raporları, yalıtım sızdırmazlık testleri, derz hareket denemeleri dosyaya eklenir. İşletme, depremde sürprizsiz kalır.
Sonuç
Zemin-temel ilişkisi, mimarlığın görmediği bir altyapı değil; mimari dilin kurucu grameridir. Deprem etkisini azaltmak, taşıyıcıyı büyütmekten ibaret değildir; kütleyi adil dağıtmak, bodrumu diyafram gibi çalıştırmak, derzleri cesurca kullanmak, ağır programları çekirdeğe yaklaştırmak, cepheyi hafifletmek, altyapıyı esnek bağlamak ve yağmur suyunu akıllı yönetmek demektir. Bu makalede, zemin-üst yapı etkileşimini 20 başlıkta mimari karar diline çevirdik; her başlık, sahada doğrudan uygulanabilir kısıt setleri önerdi.
Erken safhada disiplinler arası bir masa kurduğunuzda, jeoteknik rapor mimari eskize, temel tipi plan geometrisine, zemin iyileştirmesi şantiye lojistiğine, bodrum diyaframı kaçış rotasına, derz ve ayırma mesafeleri peyzaj çizgisinedönüşür. Böyle kurulan bir cümleyi deprem kestiğinde bile, yapı anlamını korur: çökmeyen, işlevini sürdürebilen, kullanıcısını koruyan bir mimarlık. Kısacası, zemin-temel ilişkisine mimarca bakmak; depremi bir “sonuç” değil, tasarımın başlangıç parametresi olarak kabul etmektir. Bu kabul, yalnızca yönetmeliklerin değil, kentin hafızasının da onayını alır.
Soft Art Mimarlık, mimarlık ve iç mekan tasarımının en yeni trendlerini keşfetmek isteyenlere ilham veren ve yaratıcı düşünceleri bir araya getiren bir platformdur. Amacımız, mimarlık dünyasında sürekli olarak gelişen yenilikleri takip ederken, sektördeki en yaratıcı fikirlerin ortaya çıkmasına yardımcı olacak bir ortam sunmaktır. Misyonumuz, geniş bir uzman ağı ile işbirliği yaparak projelerinizi daha büyük ölçekte hayata geçirmeye olanak tanımaktır. Web sitemiz, mimarlık, iç mekan tasarımı, tasarım trendleri, malzeme kullanımı ve daha birçok konuya dair detaylı makalelerle doludur. Her biri, sektördeki en son gelişmeleri ve yaratıcı çözümleri keşfetmek isteyenler için hazırlanmıştır. Aynı zamanda ilham veren projelerin tanıtımlarını ve görsel anlatımlarını bulabileceğiniz sayfalarımızda, tasarım dünyasının derinliklerine inmek ve kendi vizyonunuzu geliştirmek için gerekli tüm bilgilere ulaşabilirsiniz. Bu platformda, size ilham vermek ve hayal gücünüzü harekete geçirmek için en kaliteli içeriği sunmayı amaçlıyoruz.
Soft Art Mimarlık, aynı zamanda tasarım dünyasına adım atmış veya bu alanda ilerlemek isteyen profesyonel ve amatör tasarımcıların buluşma noktasıdır. Topluluğumuz, fikirlerinizi paylaşabileceğiniz, deneyimlerinizi aktarabileceğiniz ve projelerinizi daha geniş bir kitleye tanıtabileceğiniz aktif bir platformdur. Burada, benzer tutkularda bir araya gelen diğer tasarımcılarla etkileşimde bulunarak, projelerinizi zenginleştirebilir ve yeni fırsatlar yaratabilirsiniz. Sizin gibi yaratıcı zihinlerle bağlantı kurmak, daha yenilikçi ve etkili çözümler geliştirmemizi sağlıyor. Soft Art Mimarlık olarak, en büyük önceliğimiz, sizin vizyonunuzu gerçeğe dönüştürmek ve projelerinizi daha geniş bir izleyici kitlesine ulaştırmaktır. Amacımız, tasarım dünyasının güzelliklerini ve potansiyelini keşfederek, her projeyi daha etkileyici ve özgün hale getirmek için gereken desteği sunmaktır. Biz, yaratıcılığınızı besleyerek, size ilham verici bir yolculuk vaat ediyoruz.
